نقش تربیتی والدین

پدر و مادر به عنوان دو رکن اساسی خانواده بیش‏ترین نقش را در تربیت فرزندان ایفا می‏کنند . مادر از زمان انعقاد نطفه تا دوران نوجوانی ارتباطی تنگاتنگ با کودک دارد . خصلت‏ها، اندیشه‏ها، افکار و رفتار مادر بیش‏ترین تاثیر را در ساختار شخصیتی یک نوجوان به جای می‏گذارد . مادر همانند یک معلم، مربی و الگوی گفتاری و رفتاری کودک به حساب می‏آید .

او یکی از عوامل مؤثر تربیتی از نظر محیطی و وراثتی است . به این جهت‏برای پرورش فرزندان سالم و صالح، باید از زمان ازدواج در اندیشه انتخاب مادر شایسته برای فرزندان بود . چرا که از منظر حضرت باقر علیه السلام تربیت کودک از همان مرحله آغاز می‏شود .

امام باقر علیه السلام در روایتی به تاثیر شیر مادر در اطفال اشاره کرده و به محمد بن مروان فرمود: «استرضع لولدک بلبن الحسان، وایاک والقباح، فان اللبن قد یعدی  ; برای شیر دادن به فرزندت از دایه‏های خوشرو و زیبا استفاده کن و از زنان بد صورت و قبیح برحذر باش، زیرا شیر گاهی (صفات و ویژگی‏های روحی مادر را به فرزند) منتقل می‏کند .»

در این گفتار امام پنجم علیه السلام از تاثیر شیر مادر در انتقال زشتی‏ها و زیبایی‏های ظاهری مادر به فرزند سخن به میان آورده است .

بنابراین نقش وراثتی و محیطی مادر در تربیت فرزندان نباید مورد غفلت قرار گیرد . گذشته از تاثیر مادران در نسل آینده، وجود پدر نیز به عنوان مدیر خانواده نقش به سزایی در ساختار شخصیتی کودک دارد . طبق فرموده امام باقر علیه السلام، صلاحیت و شایستگی‏های پدر از جمله خصلت هایی است که در پرتو آن فرزندان از انحرافات و کجروی‏ها محفوظ می‏مانند . آن حضرت فرمود: «یحفظ الاطفال بصلاح آبائهم  ; اطفال در سایه صلاحیت و شایستگی پدرانشان [از انحرافات] مصون می‏مانند .»

در حقیقت مجموعه اعمال، رفتار و گفتار پدر، در شکل‏گیری شخصیت آینده کودک کار ساز خواهد بود . افزون بر این پدر به عنوان مدیر اقتصادی خانواده می‏تواند با کسب در آمد صحیح و به دست آوردن روزی حلال در روحیات و صفات کودک، تاثیر قابل توجهی داشته باشد . به همین جهت امام باقر علیه السلام به پدرانی که تلاش می‏کنند سفره‏های منازل خود را با روزی حلال بیارایند مژده می‏دهد که: «آنان در روز قیامت‏با سیمایی نورانی همانند ماه شب چهارده با خداوند ملاقات خواهند نمود . لقی الله عزوجل یوم القیامة ووجهه مثل القمر لیلة البدر .  »

تکریم شخصیت کودک

مربی شایسته با بهره‏گیری از روش‏های متنوع، به تکریم شخصیت کودک می‏پردازد و از این طریق زمینه تربیت صحیح و اعتلای صفات نیک را در وجود او فراهم می‏سازد . او می‏داند که مهم‏ترین مشکل کودکان و نوجوانان، احساس حقارت و عدم اتکا به نفس است و انسان همان طور که به آب و غذا نیازمند است‏به تکریم و توجه دیگران نیاز دارد، بلکه این نیازهای عاطفی و معنوی او به مراتب بیشتر از نیازهای جسمانی اوست .

عمده‏ترین دلیل ناسازگاری در فرزندان و علت‏بسیاری از ناهنجاری‏ها را باید در احساس حقارت و کم توجهی والدین به فرزند جست وجو نمود . این فقر روحی و روانی را می‏توان از راه‏های زیر بر طرف نمود:

الف) گزینش نام نیک

نام هر شخص نشانگر اعتقادات، ملیت، فرهنگ و خواسته‏های درونی او و خانواده‏اش می‏باشد . اسمی که برای یک کودک انتخاب می‏شود در تکریم و تحقیر شخصیت وی نقش دارد . کودکانی که نام زیبا و پسندیده دارند، غالبا مورد تقدیر و توجه دیگران هستند و از شنیدن تمجیدها و افتخاراتی که نامشان موجب آن است لذت می‏برند; بر عکس کسانی که والدین آنان هنگام انتخاب نام به معنی و محتوای آن بی توجه بوده و یک اسم نامناسب و بیگانه از فرهنگ خودی را برای فرزند خود انتخاب کرده‏اند، در آینده احساس حقارت نموده و احیانا مورد ملامت و سرزنش قرار خواهند گرفت . در سیره امام باقر علیه السلام به این نکته توجه خاصی مبذول شده است . آن حضرت در مورد انتخاب نام زیبا برای فرزندان چنین رهنمود می‏دهد: «اصدق الاسماء ماسمی بالعبودیة وافضلها اسماء الانبیاء  ; دوست داشتنی‏ترین اسم‏ها آن است که حاکی از بندگی خدا باشد و بهترین آن‏ها نام‏های پیامبران است .»

امام پنجم علیه السلام نام‏های فرزندان خویش را نیز از بهترین نام‏ها برگزیده بود . نام‏های فرزندان آن حضرت بدین ترتیب است:

1- جعفر علیه السلام 2- عبدالله 3- ابراهیم 4- علی 5- زینب 6- ام سلمه

 پیشوای پنجم به این شیوه تربیتی آن چنان اهمیت می‏داد که حتی دستور داده بود پایین‏ترین طبقات اجتماع را هم با القاب و نام‏های تحقیرآمیز صدا نکنند، بلکه با بهترین نام‏ها از آنان یاد کنند و می‏فرمود: «سموهم باحسن اسمائهم ; با نیک‏ترین نامشان آن‏ها را صدا بزنید .» و به این ترتیب از توهین و تحقیر شخصیت آنان جلوگیری می‏نمود .

ب) گفت وگوی صمیمانه

یکی از راه‏های انتقال آموزه‏های تربیتی به کودکان و نوجوانان ایجاد ارتباط کلامی با لحنی دلپذیر می‏باشد . تجربه نشان می‏دهد که اگر لحن و صوت والدین، مربیان و مبلغان در ارتباط کلامی دارای بار عاطفی و مثبت‏باشد، آنان در ایجاد ارتباط و نفوذ در دل مخاطب نوجوان موفق خواهند بود . کلمات دلنشین، سخنان نیکو، ملایم و محبت‏آمیز از مشکلات روحی و ناهنجاری‏های کودکان و نوجوانان کاسته و رنج‏های درونی آنان را التیام می‏بخشد . ریشه بسیاری از تندخویی‏ها، خشونت‏ها، لجبازی‏ها، زورگویی‏ها، بدبینی‏ها، افسردگی‏ها و گوشه‏گیری و ناامیدی‏ها را می‏توان با ارتباط کلامی صحیح و نیکو از میان برداشت . امام باقر علیه السلام با اشاره به این شیوه کارآمد تربیتی می‏فرماید: «قولوا للناس احسن ما تحبون ان یقال لکم ; به زیباترین صورتی که میل دارید مردم با شما سخن بگویند با آنان سخن بگویید .»

آری همانطوری که انسان دوست ندارد دیگران با او بی ادبانه، خشن، آمرانه، خشک و با لحنی تند سخن بگویند، دیگران هم چنین انتظاری از او دارند . این نکته در مورد ارتباط کلامی با کودکان از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است و نقش کلیدی در تربیت ایفا می‏کند . زیرا روح کودکان لطیف‏تر و تحمل آنان کمتر می‏باشد .

ج) سلام دادن به فرزندان

سلام دادن به کودکان عزت نفس را در آنان تقویت می‏کند و یکی از بهترین راه‏های ارتباط اجتماعی و نفوذ در شخصیت کودکان است . این عمل که یکی از والاترین آموزه‏های تربیتی دین مبین اسلام به شمار می‏رود نکات مثبت فراوانی را در خود جای داده است که از جمله آن‏ها: تقویت روابط بین مربی و متربی، رفع کدورت و ناراحتی‏های احتمالی، تقویت روحیه‏ها و نزدیکی دل‏هاست . گذشته از این‏ها سلام دادن والدین و مربیان با صدای رسا و آهنگی دلنشین به فرزندان، عزت نفس را در آنان تقویت نموده و روحیه خود باوری و احساس شخصیت را در وجود آنان استحکام خواهد بخشید و آنان نیز اینگونه عادت خواهند کرد .

اگر این عمل ادامه یابد، تربیت کودک توام با نشاط و موفقیت پیش خواهد رفت . امام محمد باقر علیه السلام فرمود: «ان الله یحب افشاء السلام ; خداوند دوست دارد که سلام با لحنی رسا [و دلپذیر ] باشد .» و این نکته برگرفته از آموزه‏های تربیتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‏باشد که فرمود: «پنج چیز را تا لحظه مرگ ترک نخواهم کرد . . . که یکی از آنان سلام کردن به کودکان می‏باشد، تا بعد از من یک رسم رایج‏شود .

 د) ابراز محبت‏به کودکان

یکی از راه‏های پرورش اعتماد به نفس در فرزندان، ابراز محبت‏به آن‏هاست . کودک همان طوری که به آب و غذا نیاز دارد به محبت هم نیاز دارد . بوسه زدن بر صورت فرزند، به آغوش گرفتن، گفت و گوی محبت‏آمیز، نوعی اظهار علاقه و محبت است . این عمل فقر عاطفی کودکان را جبران کرده و روحیه اعتماد به نفس و خودباوری را در آنان تقویت می‏کند و در نتیجه زمینه تربیت صحیح در وجود آنان فراهم می‏گردد .

امام باقر علیه السلام در موارد بسیاری از این شیوه تربیتی در مورد فرزندان خود استفاده می‏کرد . چنانکه محمد بن مسلم می‏گوید: در حضور امام باقر علیه السلام بودم که فرزند خردسالش جعفر وارد شد . پیشوای پنجم فرزندش را به آغوش کشیده و به سینه خود چسبانید و آن‏گاه با کلمات زیبا و محبت‏آمیز با وی به گفت وگو پرداخت  .

در اینجا یادآوری دو نکته مهم ضروری است:

اول - اعتدال در محبت

در ابراز محبت و تکریم شخصیت کودک نباید راه افراط را پیمود . زیرا در آن صورت علاوه بر این که نمی‏توان نتیجه صحیح تربیتی گرفت، بلکه شخصیت کودک در اثر زیاده روی والدین در ابراز محبت‏های نابجا لطمه جبران ناپذیری خواهد خورد . چرا که این کودک از خود راضی، از جامعه توقعات و انتظارات نابه‏جایی خواهد داشت و در صورت بی‏اعتنایی دیگران به این خواسته‏های بی مورد وی، کودک نازپرورده از خود و زندگی بیزار و مایوس شده و دچار عقده حقارت خواهد شد . آری

نازپرورده تنعم نبرد راه به جای

عاشقی شیوه رندان بلاکش باشد

امام باقر علیه السلام می‏فرماید: «شر الابآء من دعاه البر الی الافراط  ; بدترین پدران آن‏هایی هستند که در نیکی و محبت [نسبت‏به فرزندان خود] زیاده روی نمایند .»

دوم - رعایت مساوات در میان فرزندان

از نکات قابل توجهی که در تربیت فرزندان وجود دارد رعایت مساوات در رفع نیازهای آنان می‏باشد . این مساله در مورد نیازهای معنوی و عاطفی بیشتر جلوه‏گر است، والدین لزوما باید در ابراز محبت در ظاهر مساوات را رعایت کنند، گرچه در باطن بنا به علت‏های مختلف، یکی از فرزندان را بیشتر از دیگری دوست داشته باشند .

در حدیث ذیل با رفتار امام باقر علیه السلام و علت این امر آشنا می‏شویم:

امام صادق علیه السلام به نقل از پدر گرامی‏اش می‏فرماید: به خدا قسم، رفتار من با بعضی از فرزندانم از روی تکلف و بی میلی است . او را روی زانوی خود می‏نشانم، محبت‏بسیار می‏کنم، از وی شکرگزاری و قدر دانی می‏نمایم با آنکه این همه احترام و حبت‏شایسته فرزند دیگر من است . به این تکلف تن می‏دهم تا آنکه فرزند شایسته‏ام از شر آنان مصون باشد و آنان رفتاری را که برادران یوسف با یوسف انجام دادند مرتکب نشوند . خداوند سوره یوسف را نفرستاد مگر به عنوان نمونه و مثال که بعضی از ما نسبت‏به بعضی دیگر حسد نورزیم چنانکه برادران یوسف به او حسد کرده و ستم نمودند

گرامی داشتن همسر

احترام به همسر یکی دیگر از مواردی است که در تربیت تاثیر دارد . مادری که در خانه عزیز باشد و مورد تکریم شوهرش قرار گیرد، با روحی سرشار از عاطفه، آرامش، احساس عزت نفس و با نشاط و شادابی به پرورش فرزندان همت‏خواهد گماشت .

اما اگر مورد آزار و اذیت روحی و جسمی قرار گیرد و اندیشه‏ها و شخصیت وی در منزل به ویژه پیش فرزندان مورد تحقیر و هانت‏باشد، ناگفته پیداست که از روان سالمی برخوردار نخواهد بود و در نتیجه آرامش خود را از دست داده و اضطراب و نگرانی او در فرزندان نیز تاثیر خواهد گذاشت . از چنین مادری نمی‏توان انتظار پرورش فرزندانی تربیت‏شده و صاحب کمالات داشت .

بدین جهت امام باقر علیه السلام در احترام به شخصیت همسر اهتمام جدی داشت . حکم بن عتیبه روزی به ملاقات امام باقر علیه السلام رفت . او آن حضرت را در یک خانه آراسته و زیبایی یافت که لباس‏های نو و رنگین پوشیده بود . حکم بن عتیبه از وضع زندگی امام باقر علیه السلام به شگفت آمده و با نگاهی تعجب‏آمیز به آن حضرت و اطاق آراسته نظاره می‏کرد . آن حضرت که افکار وی را از نگاهش دریافته بود، از او پرسید: ای حکم! نظر تو در مورد این گونه زندگی چیست؟ او گفت: برای من زیبنده نیست در مورد زندگی شما سخنی بگویم و اعتراض داشته باشم، اما در میان ما، جوانان تجمل طلب و تازه دامادها چنین می‏کنند .

امام باقر علیه السلام فرمود: ای حکم! «من حرم زینة الله التی اخرج لعباده والطیبات من الرزق‏»  «چه کسی زینت‏هایی را که خداوند برای بندگانش آفریده و روزی‏های پاکیزه را حرام نموده است .» این زینت‏ها و زیبایی‏ها را خداوند متعال برای بندگانش قرار داده است .

آن حضرت در ادامه سخنانش فرمود: اما این خانه‏ای را که می‏بینی، خانه همسرم می‏باشد و من چون تازه با او ازدواج کرده‏ام به احترام وی به اینجا آمده‏ام و لباس زیبا پوشیده‏ام . ولی خانه خود من همان منزل ساده ایست که تو آن را دیده‏ای 

به این ترتیب آن حضرت به احساسات و تمایلات به حق همسر خویش پاسخ مثبت داده و به او به دیده احترام می‏نگریست .

امام باقر علیه السلام بر این باور بود که باید همسر و فرزندان را تکریم نمود و برای آنان احترام قائل شد، و نباید از نیکی کردن به آن‏ها غفلت نمود و می‏فرمود: «من حسن بره باهله زید فی عمره  ; هر کس با همسر و فرزندانش خوش رفتاری کند عمرش زیاد خواهد شد .»